Cybernetyka to nauka zajmująca się badaniami analogii pomiędzy układami sterowania organizmów żywych a systemami technicznymi.
Cybernetyka, jako teoretyczna nauka interdyscyplinarna o sterowaniu, formułując twierdzenia dotyczące wszelkich procesów sterowniczych (w maszynach, organizmach, społecznościach), umożliwia dotarcie do mechanizmu ludzkiej psychiki w sposób właściwy naukom ścisłym.
Odwołanie się do metod cybernetycznych pozwala na teoretyczne ujecie ludzkiego zachowania, a w szczególności ludzkiego charakteru.
Punktem wyjścia rozważań jest wysuniecie koncepcji "systemu autonomicznego" (układu
samodzielnego), zdefiniowanego jako system zdolny do sterowania się, oraz zdolny do
przeciwstawiania się utracie tej zdolności. Obydwa te wymagania są spełnione, gdy zachodzące w systemie procesy informacyjne i energetyczne są sprzężone ze sobą w sposób zapewniający utrzymanie równowagi funkcjonalnej systemu, a wiec jego trwanie pomimo zagrażających temu zakłóceń.
Jednym z systemów autonomicznych jest organizm ludzki, wobec czego maja do niego zastosowanie wszystkie twierdzenia udowodnione dla systemu autonomicznego.
Na tej podstawie można mówić o parametrach sterowniczych człowieka, przy czym, ze względu na utrzymanie jego równowagi funkcjonalnej, najkorzystniej jest dla człowieka, gdy zachodzi zgodność miedzy jego parametrami sterowniczymi a sytuacja, tj. aktualnymi parametrami otoczenia. Czy te zgodność będzie się nazywać "zadowoleniem z życia", "szczęściem" lub jeszcze inaczej, nie zmieni to faktu, że dla człowieka jest to stan najlepszy z możliwych, i on właśnie stanowi cel wszelkich dążen, nawet gdy ktoś nie zdaje sobie z tego sprawy.
Ogólnie biorąc, doprowadzenie do zgodności miedzy określonym człowiekiem a jego sytuacją jest możliwe w dwóch przypadkach: 1) gdy człowiek dostosuje się do sytuacji, albo 2) gdy sytuacja zostanie dostosowana do człowieka.
Parametry sterownicze człowieka można podzielić na elastyczne, tj. zależne od otoczenia, i sztywne, tj. niezależne od otoczenia.
Praktycznie znaczy to, że wymienione powyżej dwie możliwości uzyskania zgodności miedzy człowiekiem a sytuacją wchodzą w grę jedynie w odniesieniu do parametrów elastycznych. Na przykład, do czytania przewodnika w języku francuskim po Wersalu trzeba albo nauczyć się francuskiego (dostosowanie człowieka do sytuacji), albo też korzystać z przewodnika napisanego w znanym sobie języku (dostosowanie sytuacji do człowieka).
Natomiast gdy chodzi o parametry sztywne, pozostaje tylko jedna możliwość: dostosowanie sytuacji do człowieka. Na przykład niemuzykalnego nie można nakłonić ani zmusić do polubienia muzyki, można mu tylko umożliwić odbiór innych rodzajów sztuki.
Znajomość parametrów ludzkiego charakteru może się wiec przydać każdemu, a zwłaszcza rodzicom, wychowawcom, nauczycielom, politykom itp. do tego, żeby nie usiłowali zmieniać u ludzi takich właściwości, jakich na pewno zmienić się nie da, nie dziwili się swoim niepowodzeniom w tym zakresie, ani nie łudzili się, że znajdą się na to jakieś skuteczne sposoby.
Rozeznanie parametrów własnego charakteru może zapewnić człowiekowi orientacje, do jakich sytuacji powinien dążyć. Nie znaczy to, że osiąganie sytuacji zgodnej ze wszystkimi parametrami własnego charakteru jest czymś nie nastręczającym trudności np. spowodowanych konfliktami z ludźmi o innym charakterze, dążącymi wiec do innych zmian sytuacji. Można powiedzieć, że doprowadzenie swojej sytuacji do zgodności ze swoim charakterem jest niewątpliwym sukcesem. Do najważniejszych sukcesów osobistych można zaliczyć znalezienie sobie najodpowiedniejszego zawodu oraz najodpowiedniejszego partnera do małżeństwa.
Można wyodrębnić następujące parametry charakteru: poziom charakteru, na który składa się:
- pojemność informacyjna (inteligencja),
- rejestracyjność (pojętność),
- preferencja (talent),
dynamizm charakteru,
szerokość charakteru, na która składają się:
- tolerancja,
- podatność.
W organizmie, oprócz przepływów energii sterowniczej stanowiących fizyczną podstawę przetwarzania informacji, występują przepływy energii wykonawczej, służącej do wykonywania czynności. Od energii sterowniczej zależy, jakiego rodzaju będą reakcje człowieka, a od energii wykonawczej zależy, jakie będzie natężenie (siła) tych reakcji.
Do sterowania sie, a w szczególności do wywierania wpływu na swoje otoczenie, człowiek może
wykorzystywać energie fizjologiczna, której źródłem jest jego własny organizm (energia wewnętrzna,
pochodząca z przetwarzania energii pobieranej z otoczenia przez odżywianie) albo też energię socjologiczną, której źródła znajdują się w otoczeniu (energia zewnętrzna, wykorzystywana bezpośrednio bez przetwarzania jej przez organizm).
Ponieważ skuteczność sterowania się zależy nie tylko od energii, lecz i od czasu, dogodniej jest
posługiwać się pojęciem mocy, tj. stosunku energii do czasu. Na tej podstawie można wiec rozróżniać moc fizjologiczna (wewnętrzna) i moc socjologiczna (zewnętrzna) człowieka.
Źródła mocy socjologicznej mogą być rozmaite, a określona osoba może z nich korzystać pod
warunkiem, że je posiada. Na przykład, zamiast wnieść ciężką walizkę siłą własnych mięsni (moc
fizjologiczna), ktoś może osiągnąć ten sam skutek, jeżeli wyręczy go członek rodziny, przyjaciel,
podwładny, tragarz lub winda (moc socjologiczna). Do źródeł mocy socjologicznej należy posiadanie
pieniędzy, władzy, maszyn, usprawnień socjalnych itp.
Z mocy fizjologicznej człowiek musi pokrywać przede wszystkim moc jałową niezbędną do utrzymania się organizmu przy życiu (na tzw. przemianę materii). Pozostała reszta stanowi moc dyspozycyjna, dzięki której człowiek może wpłynąć na otoczenie.
Z kolei, z mocy dyspozycyjnej człowiek musi wydawać moc robocza, potrzebną do zdobywania energii w otoczeniu w ilości zapewniającej pokrycie sumy mocy jałowej i mocy roboczej, reszta mocy
dyspozycyjnej stanowi moc swobodna, która człowiek może wykorzystywać do zmiany warunków swojego bytowania, a gdy zechce - może ją nawet marnotrawić.
Dla ilustracji, pracownik musi wykonywać pracę zarobkową pozwalającą mu wyżyć i odnawiać siły do pracy, resztę zaś energii może wykorzystać np. na dokształcenie się w celu znalezienia lepiej opłacanej pracy albo na turystykę lub inne przyjemności.
Jest godne uwagi, że zużywanie mocy swobodnej na poprawienie warunków bytowania prowadzi do
zmniejszania mocy roboczej, a wobec tego pozostaje większa moc swobodna, dzięki czemu można uzyskać dalsze zmniejszenie mocy roboczej, itd. W granicznym przypadku moc socjologiczna może wzrosnąć tak dalece, że zużywanie mocy roboczej staje się zbędne (życie bez pracy).
Z drugiej strony, jeżeli warunki bytowania są tak złe, że cała moc dyspozycyjna musi być zużywana na moc robocza, to nie pozostaje żadna moc swobodna, a wiec poprawa warunków bytowania jest niemożliwa (życie niewolnicze).
Ponieważ z upływem czasu substancja organizmu pogarsza się, tj. może przetwarzać coraz mniej energii (organizm starzeje się od urodzenia), czemu przeciwdziała zwiększanie się ilości substancji (organizm rośnie od urodzenia), wiec cała moc fizjologiczna początkowo wzrasta, a po przejściu przez maksimum zaczyna malec. Wskutek tego podobny przebieg ma moc dyspozycyjna, a gdy ona zmaleje do zera, następuje kres egzystencji organizmu (cała moc fizjologiczna nie wystarcza już nawet na pokrywanie mocy jałowej).
Najkorzystniej jest dla organizmu, gdy początkowo możliwie szybko rośnie, a potem stopniowo rosnąć przestaje.
W rezultacie człowiek ma w początkowym okresie życia nadmiar mocy dyspozycyjnej, a w końcowym - jej niedomiar. Pośrodku organizm przechodzi przez stan wyrównany, w którym nie ma nadmiaru ani niedomiaru mocy dyspozycyjnej.
Parametrem wyróżniającym te okoliczności jest dynamizm charakteru, zmieniający się z biegiem życia, przy czym początkowo jest on dodatni (nadmiar mocy dyspozycyjnej), a po przejściu przez dynamizm zerowy (nie ma nadmiaru ani niedomiaru mocy dyspozycyjnej) staje się ujemny (niedomiar mocy dyspozycyjnej. Jest zrozumiałe, że sterowanie się organizmu zależy od tego, czy dysponuje on energia w nadmiarze czy też mu jej brakuje (pojecie dynamizmu charakteru jest nieznane w psychologii gdyż psychologowie nie interesują się procesami energetycznymi człowieka).
Zamiast skalą ciągła dynamizmu charakteru dogodniej jest posługiwać się skalą zawierającą następujące pięć stopni dynamizmu (przy których podano również przyjęte oznaczenia literowe):
C - egzodynamizm (duży dynamizm dodatni),
BC - egzostatyzm (mały dynamizm dodatni),
B - statyzm (dynamizm zerowy),
AB - endostatyzm (mały dynamizm ujemny),
A - endodynamizm (duży dynamizm ujemny).
Od przeciętnego przebiegu dynamizmu mogą być odchylenia statystyczne w obie strony (im większe jest odchylenie, tym mniej jest takich osobników). Inaczej mówiąc, może występować:
- opóźniony przebieg dynamizmu, tzn. człowiek pozostaje długo (np. jeszcze w wieku dojrzałym) egzodynamikiem (C), a przez resztę życia jest egzostatykiem (BC), co najwyżej zbliżając się do etatyzmu (B).
- przyspieszony przebieg dynamizmu, tzn. człowiek szybko przechodzi przez egzodynamizm (C) i egzostatyzm (BC) w dziecinstwie, w młodym wieku jest ju statykiem (B), w wieku dojrzałym jest endostatykiem (AB), a jeszcze przed nadejściem starości staje się endodynamikiem (A).
Nadmiar mocy dyspozycyjnej zmusza egzodynamików (C) do jego pozbywania się (organizm nie mógłby wytrzymać nadmiernej koncentracji energii), wskutek czego ich reakcje są silnie, szybkie i często obfitujące w szczegóły. Dlatego właśnie dzieci, zgodnie ze swoim egzodynamicznym charakterem, reagują na wszystko w sposób wzmożony, natychmiast, zachowanie zmienia się co chwila, chciałyby robić wiele rzeczy na raz.
Natomiast niedomiar mocy dyspozycyjnej u endodynamików (A) sprawia, że ja wydaja oszczędnie, a braki wypełniają mocą socjologiczna, która wobec tego musza zdobywać. Wskutek tego ich reakcje są słabe, powolne, rzadkie i skąpe w szczegóły. Łatwo zaobserwować pojawianie się takich objawów na starość.
U statyków (B) nie ma nadmiaru mocy, którego musieliby się pozbywać, ani niedomiaru, który musieliby wypełniać zdobywaniem mocy socjologicznej, toteż wszystko się u nich równoważy, wydaja tyle ile otrzymują.
Dynamizm charakteru jest parametrem sterowniczym odgrywającym podstawowa role we wszystkich przejawach ludzkiego zachowania, i z niego też wynikają ludzkie dążenia. Zmienia się on z biegiem życia samorzutnie i nieuchronnie w wyniku wewnętrznej regulacji procesów energetycznych organizmu.
Natomiast niemożliwe jest spowodowanie zmiany czyjegoś dynamizmu, ani perswazją ani przymusem. Nikt też sam sobie nie może zmienić dynamizmu, np. na jakiś "lepszy", na podstawie rozmyślań o własnym charakterze. Myślenie może doprowadzić do rozpoznania własnego dynamizmu, ale nie do oceny "słuszności" posiadania jakiegoś wybranego dynamizmu, ponieważ każdy ma poczucie słuszności zależne od swojego aktualnego dynamizmu. To właśnie dlatego każdy człowiek uważa za słuszne co innego w młodości, a co innego na starość.
"Tajemnice charakteru czyli poznaj samego siebie."
Marian Mazur